Ang Kahalagahan ng Domicile sa Pagkandidato: Pag-aaral sa Kaso ng Jalosjos vs. COMELEC

G.R. No. 193314, February 26, 2013

INTRODUKSYON

Sa panahon ng eleksyon, madalas na marinig ang usapin tungkol sa residency o paninirahan. Hindi lamang ito simpleng katanungan kung saan ka nakatira, kundi isang mahalagang kwalipikasyon para sa mga gustong kumandidato sa pampublikong posisyon. Kung ikaw ay nagbabalak tumakbo sa eleksyon, mahalagang maintindihan mo ang konsepto ng domicile at residency dahil ito ang maaaring maging batayan ng iyong diskwalipikasyon. Ang kaso ni Svetlana P. Jalosjos laban sa Commission on Elections (COMELEC) ay isang napakahalagang halimbawa na nagpapakita kung gaano kahalaga ang residency sa batas pang-eleksyon ng Pilipinas.

Sa kasong ito, kinwestyon ang Certificate of Candidacy (COC) ni Jalosjos para sa pagka-mayor ng Baliangao, Misamis Occidental dahil umano sa hindi niya pagtugon sa isang taong residency requirement. Ayon sa mga nagpetisyon, hindi umano residente ng Baliangao si Jalosjos at hindi niya talaga binitawan ang kanyang dating domicile sa Dapitan City. Ang pangunahing tanong sa kaso ay: Natugunan ba ni Jalosjos ang residency requirement para sa pagtakbo bilang mayor?

LEGAL NA KONTEKSTO: DOMICILE VS. RESIDENCY

Sa batas pang-eleksyon, ang “residency” ay kasingkahulugan ng “domicile”. Hindi lamang ito nangangahulugan ng pisikal na paninirahan sa isang lugar, kundi pati na rin ang intensyon na manatili roon at ituring ito bilang iyong permanenteng tahanan. Ayon sa Korte Suprema sa kasong Nuval v. Guray:

“The term ‘residence’ as so used, is synonymous with ‘domicile’ which imports not only intention to reside in a fixed place, but also personal presence in that place, coupled with conduct indicative of such intention.”

Mayroong tatlong mahahalagang elemento para maituring na mayroon kang domicile of choice sa isang lugar:

1. Pisikal na presensya o paninirahan sa bagong lugar.
2. Intensyon na manatili sa lugar na iyon.
3. Intensyon na talikuran ang dating domicile.

Mahalagang tandaan na ang mga elementong ito ay dapat mapatunayan nang malinaw at positibo. Kung walang sapat na ebidensya, mananatili ang domicile of origin ng isang tao. Ayon pa sa Korte Suprema sa kasong Romualdez-Marcos v. COMELEC at Dumpit-Michelena v. Boado:

“In the absence of clear and positive proof based on these criteria, the residence of origin should be deemed to continue. Only with evidence showing concurrence of all three requirements can the presumption of continuity or residence be rebutted, for a change of residence requires an actual and deliberate abandonment, and one cannot have two legal residences at the same time.”

Bukod pa rito, hindi lamang sapat na mapatunayan ang tatlong elemento. Kailangan ding mapatunayan na ang paglipat ng domicile ay nangyari nang hindi bababa sa isang taon bago ang eleksyon. Ito ang tinatawag na “critical date”. Para sa lokal na posisyon, kailangan ang isang taong residency sa lugar kung saan ka tatakbo, ayon sa Local Government Code.

PAGBUKAS SA KASO: JALOSJOS VS. COMELEC

Nagsimula ang kwento nang maghain si Svetlana P. Jalosjos ng kanyang COC para sa mayor ng Baliangao, Misamis Occidental. Ipinahayag niya na ang kanyang lugar ng kapanganakan at tirahan ay Barangay Tugas, Baliangao. Kaagad naman itong kinwestyon nina Edwin Elim Tumpag at Rodolfo Y. Estrellada sa COMELEC. Ayon sa kanila, hindi totoo ang deklarasyon ni Jalosjos dahil ipinanganak umano siya sa San Juan, Metro Manila at hindi niya iniwanan ang kanyang domicile sa Dapitan City.

Para patunayan ito, nagharap sila ng mga ebidensya tulad ng sertipikasyon mula sa Assessor’s Office na walang ari-arian si Jalosjos sa Baliangao, sertipikasyon mula sa Civil Registrar na walang record ng kapanganakan niya roon, at mga affidavit mula sa mga residente na nagsasabing hindi siya residente ng Baliangao.

Depensa naman ni Jalosjos, nag-establish na siya ng residence sa Baliangao noong Disyembre 2008 nang bumili siya ng lupa roon. Nakatira umano siya sa bahay ni Mrs. Lourdes Yap habang ipinapatayo ang kanyang bahay. Inamin niya ang pagkakamali sa pagdeklara ng lugar ng kapanganakan ngunit sinabi niyang clerical error lang ito. Nagsumite rin siya ng sariling mga ebidensya tulad ng Certificate of Live Birth, deed of sale ng lupa, voter’s registration, at mga affidavit mula sa mga residente at mga taong tumulong sa pagpapatayo ng kanyang bahay sa Baliangao.

Bagamat nakakuha si Jalosjos ng pinakamataas na boto sa eleksyon at naiproklama bilang mayor, hindi pa rin tapos ang laban. Ipinagpatuloy ng COMELEC ang pagdinig sa kaso. Sa desisyon ng COMELEC Second Division, pinawalang-bisa ang COC ni Jalosjos at idineklarang disqualified siya dahil hindi umano niya napatunayan na residente siya ng Baliangao sa loob ng isang taon bago ang eleksyon. Kinatigan ito ng COMELEC En Banc.

Ayon sa COMELEC, bagamat hindi ground for disqualification ang maling deklarasyon sa lugar ng kapanganakan, nabigo naman si Jalosjos na patunayan ang kanyang domicile sa Baliangao. Hindi umano sapat ang kanyang mga ebidensya para ipakita ang kanyang bodily presence, intensyon na manatili, at intensyon na talikuran ang dating domicile. Binigyang diin ng COMELEC na ang Extrajudicial Partition with Simultaneous Sale ay hindi sapat na patunay ng pagbili niya ng lupa dahil hindi siya partido rito at walang deed of sale o titulo sa kanyang pangalan. Hindi rin umano sapat ang sketch plans at voter’s registration. Ang mga affidavit naman ng mga saksi niya ay binigyang-diin ng COMELEC na biased dahil karamihan ay konektado sa kanya.

Dahil dito, umakyat ang kaso sa Korte Suprema sa pamamagitan ng Petition for Review ni Jalosjos.

DESISYON NG KORTE SUPREMA

Dinala ni Jalosjos ang dalawang isyu sa Korte Suprema:

1. Kung nagkamali ba ang COMELEC sa hindi pagbibigay ng advance notice sa promulgation ng mga resolusyon nito.
2. Kung nagkamali ba ang COMELEC sa pagdesisyon na hindi napatunayan ni Jalosjos ang isang taong residency requirement.

Sa unang isyu, sinabi ng Korte Suprema na kahit hindi nagbigay ng advance notice ang COMELEC, hindi ito nakakaapekto sa validity ng resolusyon. Ayon sa Korte, ang mahalaga ay nabigyan si Jalosjos ng pagkakataon na marinig ang kanyang panig at magharap ng ebidensya.

Sa pangalawang isyu, kinatigan ng Korte Suprema ang COMELEC. Ayon sa Korte, nabigo si Jalosjos na patunayan nang malinaw at positibo na naging residente siya ng Baliangao isang taon bago ang eleksyon. Binigyang-diin ng Korte ang mga inconsistencies sa mga affidavit ng mga saksi ni Jalosjos. Ayon sa Korte:

“These discrepancies bolster the statement of the Brgy. Tugas officials that petitioner was not and never had been a resident of their barangay. At most, the Affidavits of all the witnesses only show that petitioner was building and developing a beach resort and a house in Brgy. Tugas, and that she only stayed in Brgy. Punta Miray whenever she wanted to oversee the construction of the resort and the house.”

Binanggit din ng Korte Suprema ang kasong Fernandez v. COMELEC na nagsasabing ang pagmamay-ari ng ari-arian ay hindi sapat para patunayan ang domicile. Kailangan pa rin ang pisikal na presensya at intensyon na manatili sa lugar.

Dahil dito, ibinasura ng Korte Suprema ang petisyon ni Jalosjos at kinumpirma ang desisyon ng COMELEC na nagdi-disqualify sa kanya. Ayon sa Korte, ang deklarasyon ni Jalosjos sa kanyang COC na siya ay eligible tumakbo ay isang material misrepresentation dahil hindi niya natugunan ang residency requirement.

PRAKTIKAL NA IMPLIKASYON: ANO ANG MAAARI NATING MATUTUNAN?

Ang kasong Jalosjos vs. COMELEC ay nagbibigay ng mahalagang aral tungkol sa residency requirement sa eleksyon. Hindi sapat ang basta’t deklarasyon lamang sa COC. Kailangan itong patunayan ng matibay na ebidensya na nagpapakita ng pisikal na presensya, intensyon na manatili, at intensyon na talikuran ang dating domicile. Ang pagmamay-ari ng ari-arian o voter’s registration sa isang lugar ay hindi rin awtomatikong nangangahulugan na residente ka na roon para sa layunin ng eleksyon.

Para sa mga nagbabalak kumandidato, narito ang ilang praktikal na payo:

• Maging maingat sa pagdedeklara ng residency sa COC. Siguraduhing tama at totoo ang iyong deklarasyon.
• Maghanda ng matibay na ebidensya. Hindi sapat ang mga affidavit mula sa mga kaibigan o supporters. Maghanap ng mga dokumento tulad ng kontrata sa renta, bills sa utilities, barangay certificate of residency, at iba pang dokumento na nagpapatunay ng iyong paninirahan.
• Unawain ang konsepto ng domicile. Hindi lang ito basta tirahan. Kasama rito ang intensyon mong gawing permanente ang lugar na iyon bilang iyong tahanan.
• Kung nagbago ka ng domicile, gawin ito nang maaga. Siguraduhing natugunan mo ang isang taong residency requirement bago ang eleksyon.

KEY LESSONS:

• Ang residency sa batas pang-eleksyon ay kasingkahulugan ng domicile, na nangangailangan ng pisikal na presensya, intensyon na manatili, at intensyon na talikuran ang dating domicile.
• Kailangan ng malinaw at positibong ebidensya para mapatunayan ang domicile of choice.
• Hindi sapat ang pagmamay-ari ng ari-arian o voter’s registration para patunayan ang residency para sa eleksyon.
• Ang hindi pagtugon sa residency requirement ay maaaring maging batayan ng diskwalipikasyon.

FREQUENTLY ASKED QUESTIONS (FAQs)

Tanong 1: Ano ang pagkakaiba ng residency at domicile?
Sagot: Sa pangkaraniwang usapan, madalas gamitin ang residency at domicile interchangeably. Pero sa legal na konteksto, lalo na sa eleksyon, ang domicile ay mas malalim. Hindi lang ito simpleng tirahan kundi ang lugar kung saan mayroon kang intensyon na permanenteng manirahan at kung saan mo itinuturing ang iyong tahanan.

Tanong 2: Sapat na ba ang voter’s registration para patunayan ang residency para sa pagkandidato?
Sagot: Hindi. Ang voter’s registration ay nagpapatunay lamang na natugunan mo ang minimum residency requirement para bumoto, na karaniwang mas maikli kaysa sa residency requirement para sa pagkandidato. Kailangan pa rin ng iba pang ebidensya para mapatunayan ang domicile para sa layunin ng eleksyon.

Tanong 3: Paano kung may negosyo ako sa isang lugar pero ang pamilya ko ay nakatira sa ibang lugar? Saan ang domicile ko?
Sagot: Mahirap sagutin ito nang general. Titingnan ang lahat ng circumstances. Kung saan nakatira ang pamilya mo, kung saan ka bumoboto, kung saan ka nagbabayad ng buwis, at kung saan mo itinuturing ang iyong sentro ng buhay ay mga factors na titingnan para matukoy ang iyong domicile.

Tanong 4: Kung bumili ako ng condo sa isang lugar at doon na ako nakatira, automatic na ba na domicile ko na iyon?
Sagot: Hindi automatic. Kailangan pa rin ang intensyon mong gawing permanente ang paninirahan mo roon at talikuran ang dati mong domicile. Ang pagbili ng condo ay isang factor, pero hindi ito sapat. Kailangan pa rin ng iba pang ebidensya.

Tanong 5: Ano ang mangyayari kung madiskwalipika ako dahil sa residency issue pagkatapos manalo sa eleksyon?
Sagot: Katulad sa kaso ni Jalosjos, kahit nanalo ka at naiproklama, kung mapatunayang hindi mo natugunan ang residency requirement, maaari kang madiskwalipika. Sa ganitong sitwasyon, ang vice-mayor ang papalit bilang mayor, ayon sa Local Government Code.

Naging malinaw ba ang usapin ng domicile at residency? Kung mayroon ka pang katanungan o nangangailangan ng legal na payo hinggil sa batas pang-eleksyon, huwag mag-atubiling kumonsulta sa eksperto. Ang ASG Law ay may mga abogado na dalubhasa sa election law at handang tumulong sa iyo. Para sa konsultasyon, maaari kang mag-email sa hello@asglawpartners.com o makipag-ugnayan dito.