Sa kasong ito, pinagtibay ng Korte Suprema na ang mga isyu tungkol sa pagmamay-ari ng lupa at pagbabayad ng tamang kabayaran (just compensation) sa mga lupang kinuha ng pamahalaan ay hindi na maaaring litisin muli kung napagdesisyunan na ito ng korte. Ang prinsipyong ito, na tinatawag na res judicata, ay naglalayong wakasan ang mga usapin upang hindi na ito magdulot ng walang katapusang paglilitis. Ayon sa desisyon, ang isang partido ay dapat munang maghain ng claim sa Commission on Audit (COA) bago maipatupad ang isang court order para sa pagbabayad ng just compensation mula sa mga pondo ng gobyerno, partikular sa Department of Public Works and Highways (DPWH). Ang pagsunod sa prosesong ito ay mahalaga upang masiguro na ang mga pondo ng gobyerno ay ginagamit nang wasto at alinsunod sa batas.

Res Judicata: Ang Daan Patungo sa Katarungan sa Usapin ng Road Right of Way

Ang kaso ay nagsimula sa reklamong inihain ng Espina & Madarang, Co. at Makar Agricultural Corp. (Espina at Makar) laban sa Republic of the Philippines (Republic), na kinakatawan ng DPWH, kaugnay ng hindi pagbabayad ng tamang kabayaran para sa lupa na kinuha ng gobyerno para sa konstruksyon ng Cotabato-Kiamba-General Santos-Koronadal National Highway. Ang RTC ay nag-utos sa Republic na bayaran ang Espina at Makar ng P218,839,455.00. Kinalaunan ang CA ay nagpasiya na hindi na maaaring litisin muli ang mga isyu dahil sa res judicata. Dahil dito, ang Korte Suprema ay kinailangang magpasya kung tama ba ang CA sa pagpabor sa res judicata at kung kinakailangan pa bang dumaan sa COA para sa pagbabayad.

Ang pangunahing isyu sa kasong ito ay kung ang mga dating desisyon ng korte, na nagpapatunay sa karapatan ng Espina at Makar sa just compensation, ay sapat na upang ipatupad ang pagbabayad o kung kinakailangan pang dumaan sa COA para sa pag-apruba. Ayon sa Korte Suprema, kahit pa may pinal at executory na court judgment, kinakailangan pa ring maghain ng money claim sa COA bago maipatupad ang pagbabayad. Layunin ng COA na tiyakin na ang mga pondo ng gobyerno ay hindi naililihis mula sa kanilang legal na layunin at para matiyak na ang lahat ng paggastos ay naaayon sa batas.

Seksyon 47(b) ng Rule 39 ng Rules of Court: Ang isang paghuhukom o pinal na kautusan ay may bisa sa pagitan ng mga partido at kanilang mga kahalili sa interes kung saan ang bagay ay direktang hinatulan o anumang iba pang bagay na maaaring naitanong kaugnay nito.

Ang prinsipyo ng res judicata ay mahalaga upang mapanatili ang katatagan ng mga desisyon ng korte. Ang res judicata ay may dalawang aspeto: (1) bilang bar sa pag-uusig ng isang pangalawang aksyon batay sa parehong claim at (2) bilang conclusiveness ng paghuhukom, kung saan ang mga isyu na aktwal at direktang nalutas sa isang dating demanda ay hindi na maaaring itaas muli sa anumang kaso sa pagitan ng parehong partido.

Ang desisyon ng Korte Suprema ay nagpapakita na kahit mayroong desisyon ng korte na nag-uutos ng pagbabayad, hindi ito nangangahulugan na awtomatiko na itong maipatutupad. Kinakailangan pa ring dumaan sa COA upang matiyak na ang pagbabayad ay naaayon sa mga patakaran at regulasyon ng gobyerno. Ang hakbang na ito ay mahalaga upang maprotektahan ang mga pondo ng gobyerno at maiwasan ang anumang pag-aabuso.

Ayon sa Roxas v. Republic Real Estate Corp., ang money claim laban sa gobyerno ay dapat munang iharap sa Commission on Audit. Ang Writ of Execution at Sheriff De Jesus’ Notice [of Execution] ay lumalabag sa Administrative Circular No. 10-2000 at Commission on Audit Circular No. 2001-002 ng Korte Suprema.

Kaya, bagama’t ang pagmamay-ari ng lupa at ang halaga ng just compensation ay napagdesisyunan na, ang paraan ng pagpapatupad nito ay kailangan pang dumaan sa COA. Sa ganitong paraan, nababalanse ang karapatan ng mga may-ari ng lupa na makatanggap ng tamang kabayaran at ang pangangailangan na pangalagaan ang pondo ng gobyerno.

FAQs

Ano ang pangunahing isyu sa kasong ito?	Kung ang Espina at Makar ay dapat pang maghain ng money claim sa COA kahit may court order na para sa pagbabayad ng just compensation.
Ano ang res judicata?	Ito ay prinsipyo ng batas na nagsasabi na ang isang bagay na napagdesisyunan na ng korte ay hindi na maaaring litisin muli.
Bakit kailangan pang dumaan sa COA kahit may desisyon na ang korte?	Upang matiyak na ang pagbabayad ay naaayon sa mga patakaran ng gobyerno at upang maprotektahan ang mga pondo ng gobyerno.
Ano ang dalawang uri ng money claim na maaaring iharap sa COA?	(1) Mga money claim na unang inihain sa COA; (2) Mga money claim na nagmula sa pinal at executory na paghuhukom ng korte.
Ano ang epekto ng desisyon sa pagkuha ng lupa ng gobyerno para sa proyekto?	Kailangan sundin ang tamang proseso sa pagbabayad ng just compensation at pagkuha ng apruba mula sa COA.
Ano ang dapat gawin ng Espina at Makar ayon sa desisyon ng Korte Suprema?	Kailangan nilang maghain ng money claim sa COA para sa pagpapatupad ng court order para sa just compensation.
Maaari bang kunin o gamitin ang pondo ng gobyerno nang walang appropriation?	Hindi, kinakailangan ang appropriation para sa legalidad ng paggamit ng pondo ng gobyerno.
Ano ang basehan ng halaga na P218,839,455.00 na iniutos ng korte na bayaran sa Espina at Makar?	Ito ay nakabatay sa market value ng mga properties na naipakita sa master list ng revalidated road right of way claim ng Olarte Hermanos y Cia.

Sa kabuuan, ang desisyon ng Korte Suprema ay nagbibigay-diin sa kahalagahan ng pagsunod sa tamang proseso sa pagpapatupad ng mga money judgment laban sa gobyerno. Bagama’t may karapatan ang mga pribadong partido na mabayaran ng just compensation, kinakailangan din na pangalagaan ang pondo ng gobyerno at tiyakin na ang lahat ng paggastos ay naaayon sa batas.

For inquiries regarding the application of this ruling to specific circumstances, please contact ASG Law through contact or via email at frontdesk@asglawpartners.com.

Disclaimer: This analysis is provided for informational purposes only and does not constitute legal advice. For specific legal guidance tailored to your situation, please consult with a qualified attorney.
Source: REPUBLIC OF THE PHILIPPINES VS. ESPINA & MADARANG, CO. AND MAKAR AGRICULTURAL CORP., G.R. No. 226138, March 23, 2022